Dziedziczenie przedsiębiorstw – czy to możliwe?

Działalność gospodarcza prowadzona w ramach jednoosobowej działalności gospodarczej jest niejednokrotnie jedyną formą pozyskiwania środków utrzymania rodziny przez przedsiębiorcę.
W aktywność przedsiębiorcy angażowani są często najbliżsi członkowie rodziny, co z reguły wynika
z woli przedsiębiorcy do przekazania im wiedzy i doświadczenia związanego z funkcjonowaniem w branży. Działanie to, ma na celu zapewnienie ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa na wypadek śmierci przedsiębiorcy.
Czy jednak takie działanie przedsiębiorcy stanowi dostateczne zabezpieczenie?

Na gruncie obowiązujących przepisów, opisane powyżej działanie nie jest wystarczające do wstąpienia określonej osoby w miejsce zmarłego przedsiębiorcy. Formalnie, dziedziczenie przedsiębiorstwa nie jest prawnie uregulowane. Oznacza to, że w przypadku śmierci przedsiębiorcy spadkobraniu podlegać będzie nie przedsiębiorstwo, a wszystkie składniki majątkowe przedsiębiorcy. Wydaje się, że skoro w skład przedsiębiorstwa wchodzą podlegające spadkobraniu składniki majątkowe, to ich dziedziczenie oznaczać by mogło dziedziczenie przedsiębiorstwa. Niestety, tak nie jest.

Zaznaczyć należy, że choć w skład masy spadkowej wchodzą niejednokrotnie składniki majątkowe wykorzystywane w ramach działalności gospodarczej przedsiębiorcy (np. lokal, wyposażenie, samochód, prawa niematerialne) nie oznacza to, że przedsiębiorstwo „przejdzie” na spadkobierców w niezmienionym kształcie. Wraz ze śmiercią spadkodawcy wygasają numery NIP i REGON, umowy, licencje oraz koncesje niezbędne do prowadzenia działalności. Co więcej, do czasu stwierdzenia nabycia spadku, spadkobiercy
nie będą mogli korzystać z rachunku bankowego zmarłego przedsiębiorcy.

W konsekwencji, rozliczanie się z kontrahentami będzie znacznie utrudnione, co w skrajnych przypadkach może spowodować utratę płynności finansowej przedsiębiorstwa. Dodać należy, że nie bez wpływu na funkcjonowanie przedsiębiorstwa pozostanie liczba ewentualnych spadkobierców. Majątek zmarłego przedsiębiorcy, a w szczególności nieruchomości, maszyny itp., będą z chwilą śmierci przedmiotem współwłasności, co może dodatkowo utrudniać późniejsze administrowanie odziedziczonymi składnikami majątkowymi.

Co można zrobić?

•  Sporządzenie testamentu
  Testament stanowi najprostszą formę przekazania określonej osobie składników majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Przedsiębiorca chcący przekazać przedsiębiorstwo swoim krewnym może wskazać ich w testamencie, powołując do wszystkich składników majątkowych. Tym samym, ograniczony zostanie krąg osób, które mogłyby być powołane do majątku spadkowego. Wskazać należy, że powyższe rozwiązanie nie gwarantuje ciągłości dziedziczenia przedsiębiorstwa prowadzonego w formie jednoosobowej działalności gospodarczej,
  a spadkobierca, o ile zamierza kontynuować działalność spadkodawcy, zobowiązany będzie do założenia nowej działalności gospodarczej. Dodać należy, że jeżeli działalność gospodarcza spadkodawcy związana była ze świadczeniem stałych usług na rzecz kontrahentów, to umowy (często długoterminowe) z nimi zawarte, ulegną rozwiązaniu. Konieczne będzie ich ponowne nawiązanie przez ewentualnego spadkobiercę, przy czym – podpisanie umowy zawsze będzie zależne od woli klientów.
•  Przekształcenie w spółkę z o.o.
  Skutecznym rozwiązaniem „przekazania” swoim krewnym jednoosobowej działalności gospodarczej jest jej przekształcenie w spółkę kapitałową – spółkę z o.o., a następnie przekazanie im udziałów w nowopowstałej spółce. Majątek przedsiębiorcy, a także przynależne przedsiębiorstwu prawa majątkowe i niemajątkowe, z chwilą przekształcenia stają się prawami przynależnymi spółce. Spółka staje się wtedy stroną wszystkich umów zawartych przez przedsiębiorcę, a także posiada wszelkie koncesje i licencje przynależne przedsiębiorcy.
  Jednak przekształcenie jest skomplikowanym prawnie przedsięwzięciem, wiążącym się m.in. ze sporządzeniem planu przekształcenia, poddaniem go badaniu przez biegłego rewidenta, podjęciem szeregu stosownych uchwał, zawarciem umowy spółki i zgłoszeniem spółki do rejestru.

Nie ulega wątpliwości, że powyższe rozwiązania znacznie odbiegają do zamierzonego celu przekazania jednoosobowej działalności gospodarczej. W obecnie obowiązującym polskim systemie prawnym brakuje regulacji dotyczących dziedziczenia jednoosobowych działalności gospodarczych, które mogłyby zabezpieczać przyszłych następców przedsiębiorstw od skutków śmierci spadkodawcy. Rozwiązaniem tego problemu ma być Ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, która dnia 11 grudnia 2017 r. skierowana została do Rządowej Komisji Prawniczej, i której wejście w życie planowane jest na dzień
1 stycznia 2018 roku.

Proponowane regulacje

Projekt wspomnianej ustawy jest na etapie opiniowania, a jej głównym założeniem będzie możliwość spadkobrania przedsiębiorstwa. Oznacza to, że będzie ono stanowiło niezależny podmiot praw
i obowiązków, które związane są z firmą zmarłego przedsiębiorcy.

Istotnym rozwiązaniem planowanym przez ustawodawcę ma być sukcesja umów i decyzji administracyjnych związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa. Dzięki takiemu rozwiązaniu, spadkobiercy nie będą zmuszeni do przeprowadzania procesu pozyskiwania koncesji uzyskanych uprzednio przez spadkobiercę–przedsiębiorcę. Najistotniejsze jest jednak to, że przyszli następcy prawni przedsiębiorstw będą mogli kontynuować działalność gospodarczą poprzednika, bez konieczności zawierania nowych umów.

Co ważne, projekt reguluje sytuację przedsiębiorstwa do czasu ustalenia następców prawnych spadkobiercy. Proponowane jest bowiem wprowadzenie instytucji zarządcy sukcesyjnego, którego zadaniem będzie administrowanie firmą od momentu śmierci przedsiębiorcy, do chwili zakończenia wszelkich formalności spadkowych. Zarządcą takim mogłaby zostać osoba pełnoletnia, powołana przez przedsiębiorcę jeszcze za jego życia, a także spadkobierca lub małżonek, który zamierza przejąć rodzinny biznes. Uzależnione byłoby to od dokonania stosownego wpisu w rejestrze.

Podsumowanie

Nie ulega wątpliwości, że skuteczne zapewnienie ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy przysparza dziś jego następcom prawnym znacznych problemów. Obecnie, obowiązujące przepisy nie zapewniają możliwości dziedziczenia przedsiębiorstw. O ile przedsiębiorstwo nie zostanie przekształcone za życia przedsiębiorcy w spółkę kapitałową, możliwe będzie jedynie dziedziczenie poszczególnych, wchodzących w skład przedsiębiorstwa składników majątkowych. Proponowane regulacje mogą pozytywnie przyczynić się do rozwiązania aktualnych problemów. To, czy okażą się one skuteczne, pokaże praktyka.

Szymon Kromolicki

Adwokat